Ozonska rupa i uloga farmaceutske industrije u njenom saniranju

Ozon je jedinjenje kiseonika sa hemijskom formulom O₃. Ovaj gas čini mali deo naše atmosfere, ali njegovo prisustvo je važno za ljude. Najveći deo ozona nalazi se visoko u atmosferi, na 10-40 kilometara iznad Zemljine površine. Ovaj region se naziva stratosfera i sadrži oko 90% ozona prisutnog u ukupnoj atmosferi. Na površini Zemlje usled zagađenja nastaje „loš“ ozon, koji je štetan po živi svet. Nasuprot tome, ozon prisutan u stratosferi je „dobar“, pošto apsorbuje deo štetnog ultraljubičastog zračenja sunca. U maju 1985. objavljeno je da postoji oštećenje ozonskog omotača iznad Severnog pola, koje je dobilo naziv „ ozonska rupa “. U vezi sa ovim otkrićem profesor Šervud Roland dobio je najveće priznanje u struci, a to je Nobelova nagrada za hemiju.

Prva mera za zaštutu ozonskog omotača ogleda se u izradi dokumenta pod nazivom Bečka konvencija, usvojena  22. marta 1985. Naredni dokument, koji je u uskoj vezi sa farmaceutskom industrijom je Montrealski protokol. Ovaj protokol je izuzetno važan pošto predstavlja niz mera za kontrolu proizvodnje i potrošnje i odnosi se na supstance štetne po ozonski omotač, čak 100 njih ODS-Ozone Depleting Substances. Montrealski protokol potpisan je 16. septembra 1987. godine. Ovaj datum sedam godina kasnije Generalna skupština Ujedinjenih nacija proglasila je za Međunarodni dan očuvanja ozonskog omotača. U našoj zemlji se ne proizvode ODS, ali je na snazi kontrola njihovog uvoza i potrošnje.

Neki od primera hemijskih jedinjenja usled čije primene je i nastala ozonska rupa su i halokarboni, koji pored ugljenika sadrže i fluor, hlor, brom ili jod, kao što su metil-bromid, metil-hloroform, ugljen-tetrahlorid i grupe jedinjenja pod nazivom haloni, hloro-fluoro-ugljenici (CFC) i hidro-hloro-fluorougljenici (HCFC).

Metil-bromid se široko koristi u poljoprivredi, za suzbijanje štetočina u usevima, ali i u magacinima ili vozilima. Deluje na insekte, crve, glodare, viruse, gljivice i bakterije. Ali, isto tako i oštećuje ozonski omotač, pa je njegova primena u velikom broju zemalja smanjena ili u potpunosti ukinuta.

Ugljen-tetrahlorid, visoko toksična supstanca, mnogo godina je predstavljao rastvarač izbora u brojnim industrijama. Danas se zna da spada u grupu jedinjenja koja su štetna po okolinu usled čega je njegova proizvodnja i upotreba u većini svetskih zemalja zabranjena. Slično je i sa jedinjenjem pod nazivom bromo-hloro-metan.

Hloro-fluoro-ugljenici (CFC) se koriste u preparatima u obliku spreja, u procesima sterilizacije, u aparatima za gašenje požara, u prehrambenoj, poljoprivrednoj, duvanskoj, ali i vojnoj industriji. U farmaceutskoj idustriji imaju primenu kao sirovine i jedinjenja koja ubrzavaju enzimske reakcije u proizvodnji lekova, ali i kao deo protokola u tretmanu karcinoma. Freon je trgovački naziv za grupu jedinjenja u koja spada i CFC. Nakon uvođenja pravila koja podrazumevaju kontrolisanju proizvodnju CFC, razmatrane su alternative, kao što je: inertni gas, vodena magla ili sredstva u spreju koja sadrže sitne čestice. Za neke od alternativa CFC ustanovljeno je da nemaju ulogu u oštećenju ozonskog omotača (hidro-hloro-fluoro-ugljenici, HCFC), ali da doprinose globalnom zagrevanju, zbog čega je njihova proizvodnja takođe smanjena, sa konačnim ciljem da bude i potpuno obustavljena.

Farmaceutska i hemijska industrija odigrale su veliku ulogu sintetisanjem bezbednijih alternativa supstancama koje su obuhvaćene Montrealskim sporazumom. Međutim, i dalje postoje jedinjenja kojima nije nađena zamena. Primer predstavljaju protivpožarni aparati prisutni u specifičnim objektima, kao što su podmornice i avioni, ili inhalatori, koji se koriste u terapiji astme i drugih oboljenja pluća.

Jedan od najvećih izazova farmaceutske industrije u budućnosti predstavlja upravo razvoj jedinjenja koja neće dovoditi do neželjenih događaja, kao što je širenje ozonske rupe.